ABD Başkanı Donald Trump, 3 Şubat'ta ABD'nin artık Ukrayna'ya karşılıksız destek sağlamayacağını ve ülkedeki değerli nadir toprak elementlerini istediklerini bildirdi.

İlerleyen günlerde Fox News kanalına mülakat veren Trump,"Onlara 500 milyar dolar değerinde nadir toprak elementleri istediğimi söyledim. Onlar da bunu kabul etti. En azından artık aptal gibi hissetmiyoruz. Aksi takdirde aptal durumuna düşeriz. Onlara dedim ki, 'Bir şeyler almak zorundayız. Bu parayı ödemeye devam edemeyiz.' dedim." ifadelerini kullandı. 

Ukrayna Devlet Başkanı Zelenskiy ve ABD Başkanı Donald Trump, başta değerli madenler anlaşması olmak üzere çeşitli başlıkları görüşmek üzere 28 Şubat tarihinde Beyaz Saray'da bir araya gelse de taraflar arasında uzlaşma sağlanamadı. Oval Ofis'te basın mensupları karşısında yaşanan tartışmanın ardından, Zelenskiy Washington'dan ayrıldı.

Dünya basınında geniş yer bulan gerginliğin ardından ABD Başkanı Donald Trump, Truth Social adlı sosyal medya platforumundaki hesabından yaptığı açıklamada, "Bugün Beyaz Saray'da çok anlamlı bir toplantı gerçekleştirdik. Böyle bir baskı altında konuşulmadan asla anlaşılamayacak birçok şey öğrenildi. Devlet Başkanı Zelenskiy'nin ABD'nin dahil olması halinde barışa hazır olmadığını tespit ettim. Amerika Birleşik Devletleri'nin değerli Oval Ofisi'ne saygısızlık etti. Barış için hazır olduğunda geri gelebilir." dedi. 

DEĞERLİ MİNERAL (HAMMADDE) VE NADİR TOPRAK ELEMENTİ NEDİR? 

Değerli hammaddeler (mineral, element, madde veya malzeme), ekonomik değeri yüksek olan ve genellikle endüstriyel, mücevherat, teknoloji veya yatırım amaçlı kullanılan hammadde türleridir. Bu mineraller nadir bulunmaları, dayanıklı olmaları, ticari değerlerinin yüksek olması, çeşitli endüstrilerde yoğun şekilde kullanılmaları nedeniyle özellikle yüksek teknoloji üretimi yapan ülkeler için oldukça değerli kabul edilmektedir. 

Değerli hammadde listelerinde yer alan nadir toprak elementlerine dair tasnif, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nın, resmi internet sitesinde de yayınlandı:

"Nadir toprak elementlerini oluşturan elementlerde kendi içlerinde ağır (Y, Eu, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb ve Lu) ve hafif(Sc, La, Ce, Pr, Nd, Pm ve Sm) nadir toprak elementleri olarak gruplandırılır. Bu gruplandırma elementlerin atom numaraları ile doğada bulunma sıklıklarına göre yapılmıştır. Hafif nadir toprak elementleri doğada daha sık bulunur. Nadir toprak elementlerinin adlarında geçen nadir sıfatı doğada bulunma sıklığının azlığından çok cevherlerin işlenerek kullanıma sunumunun zorluğundan kaynaklanmaktadır. Çünkü, Bazı NTE'lerin doğada bulunma sıklıkları krom, nikel, kurşun ve bakır gibi metallerden daha yüksektir. 

Kullanım alanları nedeniyle NTE'ler modern malzeme ve enerji teknolojilerinin vazgeçilmezidir. Malzeme üretiminde ağırlıkça kullanım miktarlarının az olmasına karşın malzemeye kazandırdığı üst düzey mekanik, manyetik, elektrik ve optik özellikler nedeniyle nadir toprak elementleri malzemenin vitamini ve malzemenin tohumu olarak nitelendirilmektedir."

Avrupa Birliği ve ABD'ye göre değerli hammadde listesi neleri kapsıyor?

ABD Başkanı Donald Trump'ın haftalardır gündeme taşıdığı ve Kiev-Washington hattında gerilime neden olan, kritik elementlerin hangileri olduğu yönündeki merak dünya basınına yansıdı. Anadolu Ajansı Teyit Hattı elektronik, savunma, çeşitli sanayi kolları, uzay endüstrisi ve havacılık gibi alanlarda kullanılan nadir hammaddeleri açık kaynaklardan araştırdı. 

Avrupa Birliği'ne göre 'kritik değerli mineraller' listeleri 2011, 2014, 2017, 2020 ve 2023 yıllarında sırasıyla 14, 20, 27, 30 ve 34 hammaddeden oluşmuştur. Güncel durumda olan ve Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı resmi internet sitesinde de paylaşılan Avrupa Birliği Kritik Hammaddeler Tüzüğü'ne göre bor dahil olmak üzere 34 mineral sıralanmaktadır. Bu mineraller tüzükte "Ağır nadir toprak elementleri (HREE), Hafif nadir toprak elementleri (LREE), Alüminyum (boksit), Antimon, Berilyum, Bizmut, Boron,Kobalt, Magnezyum, Nikel, Tungsten, Lityum, Grafit (doğal), Niobyum, Tantal, Titanyum, Vanadyum, Florit, Fosfat Kayaçları, Germanium, Hafniyum, Helium (Helyum), Fosfor, Silisyum (metalurjik sınıf), Skandiyum, Stronsiyum, Tellür, Selenyum, Platin, Paladyum, Rodyum, İridyum, Osmiyum, Rutenyum" biçiminde sıralanmaktadır.

ABD Enerji Bakanlığı ise bu değerli hammadde sayısını Avrupa Birliği'nden farklı olarak 50 biçiminde açıklamaktadır. Listede yer alan mineraller “Alüminyum, antimon, arsenik, barit, berilyum, bizmut, seryum, sezyum, krom, kobalt, disprozyum, erbiyum, europiyum, florispar, gadolinyum, galyum, germanyum, grafit, hafniyum, holmiyum, indiyum, iridyum, lantan, lityum, lutesyum, magnezyum, manganez, neodimyum, nikel, niyobyum, paladyum, platin, praseodim, rodyum, rubidyum, rutenyum, samaryum, skandiyum, tantal, tellür, terbiyum, tülyum, kalay, titanyum, tungsten, vanadyum, iterbiyum, itriyum, çinko ve zirkonyum.” şeklinde sıralanmaktadır. 

ABD Enerji Bakanlığı tarafından paylaşılan Orta Vadeli (2025-2035) kritiklik matrisine göre "kobalt, lityum, nikel, magnezyum, platinyum, disprozyum, grafit, galyum, silisyum karbür, terbiyum, praseodim, neodimyum, iridyum" mineralleri tedarik riski taşımaktadır. 

UKRAYNA HANGİ KRİTİK HAMMADDELERİ BARINDIRIYOR?

Açık kaynaklarda yapılan araştırmaya göre, ABD Enerji Bakanlığı tarafından listelenen 50 kritik hammaddenin 22'si Ukrayna topraklarında yer alıyor. Ukrayna'nın doğusu da dahil olmak üzere ülkedeki 22 hammadde listesi şu şekilde: 

1. Uranyum – (Enerji)
2. Titanyum - (Mücevher, takı)
3. Zirkonyum – (Nükleer sanayi ve seramik)
4. Berilyum – (Havacılık ve elektronik)
5. Nikel – (Çelik ve batarya üretimi)
6. Kobalt – (Bataryalar ve manyetik alaşım)
7. Lityum – (Elektrikli araç bataryaları)
8. Grafit – (Bataryalar)
9. Magnezyum – (Hafif alaşımlar ve otomotiv sanayisi)
10. Neodimyum – (Rüzgar türbinleri ve manyetik motorlar)
11. Disprosyum – (Güçlü mıknatıslar ve savunma sanayisi)
12. Europium – (Ekran teknolojisi)
13. Lantan – (Optik cam ve katalizör)
14. Skandiyum – (Hafif alaşımlar ve uzay teknolojileri)
15. Samaryum – (Manyetik malzemeler ve lazer teknolojisi)
16. Altın – (Elektronik, takı)
17. Gümüş – (Elektronik, takı ve endüstriyel uygulamalar)
18. Platin – (Katalizörler ve otomotiv sanayisi)
19. Paladyum – (Egzoz sistemleri ve hidrojen teknolojisi)
20. Demir cevheri – (Çeşitli üretim sahaları)
21. Mangan – (Çelik üretimi ve batarya teknolojisi)
22. Kömür – (Enerji)

Dünya Ekonomik Forumu ve NATO da Ukrayna'daki değerli hammadde kaynaklarıyla ilgili 9 Eylül 2024 ve 10 Aralık 2024 tarihlerinde yayınladıkları raporlarda ülkedeki değerli element miktarına dair bilgilere yer verdi:

"Ukrayna'nın çeşitli jeolojik bölgeleri onu mineral kaynaklarının küresel tedarikçileri arasında ilk 10'a sokuyor ve dünya toplamının yaklaşık %5'ini elinde tutuyor. Ukrayna 116 türü kapsayan yaklaşık 20.000 mineral yatağına sahip. Rus işgalinden önce, bu yatakların 3.055'i (%15) aktifti ve bunların 147'si metalik ve 4.676'sı metalik olmayan mineral yataklarıydı.

Ukrayna, titanyum, lityum, berilyum, manganez, galyum, uranyum, zirkonyum, grafit, apatit, florit ve nikel gibi nadir toprak metallerinin önemli bir potansiyel tedarikçisidir. Savaşa rağmen Ukrayna, Avrupa'nın en büyük titanyum rezervlerine sahiptir (dünya rezervlerinin %7'si). Havacılık, tıp, otomotiv ve denizcilik endüstrileri için hayati önem taşıyan titanyum cevherleri çıkaran birkaç ülkeden biridir.

Şubat 2022'den önce Ukrayna, askeri sektör için önemli bir titanyum tedarikçisiydi. Ayrıca, piller, seramikler ve cam için hayati önem taşıyan Avrupa'nın en büyük doğrulanmış lityum rezervlerinden birine (500.000 ton olarak tahmin ediliyor) sahiptir. Ukrayna, yarı iletkenler ve LED'ler için olmazsa olmaz olan dünyanın 5. büyük galyum üreticisidir ve ABD çip endüstrisi için yüksek oranda saflaştırılmış, yarı iletken sınıfı neonun %90'ını tedarik eden büyük bir neon gazı üreticisi olmuştur.

Ukrayna, nükleer güç, havacılık, askeri, akustik ve elektronik endüstrileri için hayati önem taşıyan berilyumun yanı sıra nükleer ve askeri sektörler için önemli olan uranyumun doğrulanmış yataklarına sahiptir. Zirkonyum ve apatit, nükleer ve tıbbi üretim için hayati önem taşır. Ülke ayrıca yeşil çelik üretimi için hayati önem taşıyan önemli, yüksek kaliteli demir cevheri ve manganez rezervleriyle de bilinir. Ukrayna, 2021'de AB'nin çelik levha ithalatının %43'ünü sağladı.

Ek olarak, Ukrayna bakır (Avrupa'da 4.), kurşun (5.), çinko (6.) ve gümüş (9.) gibi önemli demir dışı metal rezervlerine sahiptir. Nikel yatakları (215 bin ton) ve kobalt (8,8 bin ton) güvenli Kirovohrad ve Dnipropetrovsk bölgelerinde bulunur. Ukrayna'nın grafit rezervleri küresel kaynakların %20'sini temsil eder. Ülke ayrıca brom, magnezyum metal, manganez, turba, pik demir ve kaolin gibi mineraller açısından küresel olarak ilk 10'da yer almaktadır. 

Çeşitli hammaddelerin Ukrayna'daki rezerv miktarları ve konumları 

Demir: Ukrayna'nın demir cevheri rezervleri yaklaşık 6,5 milyar ton (dünya çapında 5. sırada) olarak tahmin edilmektedir. Ana rezervler Kryvyy Rih, Kremenchuk, Mariupol ve Kerch bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Kryvyy Rih havzası, üretimde %90'lık bir paya sahiptir. Mariupol işgal altında olup Kerch havzası, işgal altındaki Kırım'da yer alır ve madencilik faaliyetleri durmuştur. Bu bölgeler, Ukrayna'nın çelik endüstrisinin temelini oluşturur.

Manganez: Ukrayna, Avrupa'daki en büyük ve dünyada ise Brezilya’dan sonra dördüncü en büyük manganez rezervlerine sahiptir. Ukrayna'nın manganez rezervleri yaklaşık 140 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Nikopol havzası, ülkenin keşfedilmiş rezervlerinin %33'ünü, Veliko-Tokmakskoye alanı ise %67'sini oluşturur. Başlıca Nikopol (Dnipropetrovsk ve Zaporizhzhia bölgeleri) ve Veliko-Tokmakskoye (Zaporizhzhia) alanlarında bulunur. Rezervlerin bir kısmı işgal altındaki bölgelerde bulunmaktadır.

Titanyum: Yaklaşık 8,4 milyon ton (küresel rezervin %1,1’i) titanyum olduğu tahmin edilmektedir. Kyiv, Dnipro, Kharkiv ve Donetsk bölgelerinde, özellikle Zhytomyr (Irshansky GZK) ve Dnipropetrovsk (Vilnohirsk Mining) alanlarında bulunur. Titanyum, havacılık ve askeri sektörlerde kritik öneme sahiptir ancak rezervlerin küçük bir kısmı işgal altındaki bölgelerde bulunur.

Lityum: Yaklaşık 500 bin ton lityum oksit bulunduğu tahmin edilmektedir. Shevchenkivske (Donetsk), Polokhivske ve Dobra (Kirovohrad) ve Kruta Balka (Zaporizhzhia) bölgelerinde bulunur. Donetsk ve Zaporizhzhia bölgeleri işgal altında bulunmaktadır. Lityum, elektrikli araç bataryaları için kritik olup, Avrupa'nın en büyük rezervlerinden biridir ancak bu rezervler henüz ticari ölçekte işletilmeye başlanmamıştır.

Grafit: Ukrayna'nın yaklaşık 18 milyon ton doğal grafit rezervi olduğu tahmin edilmektedir. Zavallivskyi (Kirovohrad), Zarichna (Odesa), Balakhivskyi ve Burtyn yataklarında bulunur. Grafit, batarya üretiminde önemli bir bileşen olup, savaş nedeniyle üretim durmuştur.

NTE: Ukrayna, NTE rezervinin dünyada yaklaşık %5'ine sahip olduğu tahmin edilmektedir. Doğu ve güney Ukrayna'da, özellikle Donetsk, Kharkiv, Zaporizhzhia, Kirovohrad ve Dnipropetrovsk bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Nadir toprak elementleri, yüksek teknoloji ve yenilenebilir enerji sektörlerinde kritik olup, mevcut rezerv verileri büyük ölçüde eski Sovyet dönemi haritalarına dayanmaktadır ve güncel değerlendirmeler eksiktir.

Ukrayna; demir cevheri, manganez, titanyum, lityum, grafit ve NTE gibi stratejik öneme sahip mineraller barındırmaktadır. Ukrayna’nın doğal kaynakları ülke genelinde yayılmış olsa da devam eden savaş nedeniyle değerli maden rezervlerinin yaklaşık %40’ı Rus işgali altındaki bölgelerde (Donetsk, Herson, Luhansk ve Zaporizhzhia) yer almaktadır. Bu durum, kaynakların tam olarak değerlendirilmesini ve işletilmesini zorlaştırmaktadır. Ayrıca yıllar öncesine dayalı haritalar, eski veriler ve yetersiz modern keşif faaliyetleri, rezervlerin ekonomik uygulanabilirliği konusunda belirsizlik yaratmaktadır.TRUMP'IN DEĞERLİ HAMMADDE ISRARININ SEBEBİ NEDİR?

Anadolu Ajansı muhabiri, ABD Başkanı Donald Trump'ın Ukrayna'daki değerli hammaddelerle ilgili anlaşma yapmak konusundaki ısrarının arka planında yatan nedenleri Milli İstihbarat Akademisi Öğretim Üyesi Dr. Celal Erbay'a sordu.

Erbay, Ukrayna'da yer alan değerli elementlerin savunma sistemleri, tüketici elektroniği ve yüksek teknoloji araçlarının geliştirilmesinde kritik öneme sahip olduğuna dikkat çekti. Bu hammaddelerin değerini artıran kritik faktörün, doğada kolayca çıkartılabilir formlarda bulunmamaları, işleme süreçlerinin çevresel ve teknik zorluklar taşıması olduğunu belirtti. Erbay ayrıca, bu hammaddelerin küresel üretiminde Çin'in %60, işleme kapasitesinde %90'lık bir hakimiyetinin bulunmasının stratejik önemini artırdığını ifade etti. 

Erbay konuyla ilgili şu ifadeleri kullandı: "Disprosyum ve terbiyum gibi ağır nadir toprak elementleri (ANTE'ler), ABD'de sınırlı üretim kapasitesine sahiptir ve büyük ölçüde Çin'den tedarik edilir. Bu nedenle ABD, ANTE'lerin tedariğini güvence altına almak için alternatif kaynaklar aramaktadır. ABD Enerji Bakanlığı tarafından yayımlanan kritik mineraller listesi, bu elementlerin enerji teknolojileri için kritik olduğunu vurgular ve ABD'nin bu alanda dışa bağımlılığını azaltmayı hedeflediğini göstermektedir. 

ABD'nin Grönland'daki NTE ilgisi ve girişimleri, özellikle ANTE'lerin tedarikini güvence altına almak için bir strateji olarak görülmektedir. Grönland, disprosyum, terbiyum ve diğer ANTE'ler açısından zengin rezervlere sahiptir [13]. Bu girişimler, Çin'in küresel tedarik zincirindeki hakimiyetine alternatif bir kaynak sunma potansiyeline sahiptir ve jeopolitik bir strateji olarak da değerlendirilmektedir."

ABD'nin bağımlılığı azaltma stratejisi

ABD'nin değerli hammaddelerin tedariği konusunda Çin'in hegemonyasını kırmayı hedeflediğini vurgulayan Erbay, "ABD'nin bu kaynaklara olan bağımlılığı, Çin'in ticaret anlaşmazlıklarında baskı aracı olarak mineral ihracatını kullanma potansiyelini artırmaktadır. 2010'da Çin, Japonya ile bir toprak anlaşmazlığı sırasında nadir toprak ihracatını kısıtlaması bunun en göze çarpan örneklerinden biridir. Ukrayna ile iş birliği, ABD'nin Çin'e olan mineral bağımlılığını azaltma stratejisinin bir parçası olarak görülebilir. Bu işbirliği 'tedarik zincirlerinin çeşitlendirilmesi, pazar gücünün artışı ve uzun vadeli stratejik rekabet' gibi çeşitli başlıklarda ticaret savaşlarını etkileyebilir." dedi. 

Erbay, ABD'nin bu girişimine Pekin yönetiminin mineral ihracatını kısıtlayarak veya Ukrayna'ya ekonomik yönden baskı uygulayarak tepki verebileceğine dikkat çekti. Rusya'nın ABD ile Ukrayna'daki mineral iş birliğine katılmasının Rusya-Çin ilişkilerini gerilimli bir noktaya taşıyabileceğine işaret etti.

Erbay, "Eğer Rusya, ABD'ye Ukrayna'daki veya kendi mineral kaynaklarını sağlarsa, bu ABD'nin Çin'e olan bağımlılığını azaltabilir. Bu durum, Çin'in Rusya'ya ekonomik veya diplomatik baskı uygulamasına yol açabilir, örneğin enerji veya diğer ticaret anlaşmalarında daha sert koşullar dayatabilir. Ancak, Çin, Rusya ile ilişkilerini sürdürmek için dengeli bir yaklaşım sergileyebilir. Rusya'ya daha iyi ticaret koşulları sunarak, Rusya'nın ABD ile iş birliğini sınırlamaya çalışabilir. Yine de uzun vadede, Rusya'nın Batı'ya yaklaşması, Çin-Rusya ilişkilerinde güven eksikliğine yol açabilir." ifadelerini kullandı.