استانبول/ خبرگزاری آناتولی

ایران طی دو سه دهه اخیر صدها میلیارد دلار برای استخراج، تولید و صادرات گاز طبیعی هزینه کرده، اما امروز اخبار و آمار رسمی و همچنین نظرات کارشناسی نشان می‌دهد که با توجه به مسائل سیاسی، اقتصادی و ژئوپلتیک در فروش این محصول استراتژیک به دیگر کشورها با چالش شدیدی مواجه شده است.

هر چند این اخبار، در بحبوحه انتخابات ریاست‌جمهوری اخیر در ایران چندان مورد توجه افکار عمومی در داخل و خارج از این کشور قرار نگرفت، اما از چشم رسانه‌های تخصصی و کارشناسان حوزه انرژی دور نماند.

در همین راستا، وبسایت تخصصی «تجارت نیوز» هفته گذشته طی گزارش مفصلی با عنوان «تهدید جدی صادرات گاز ایران/ بازار عراق از دست می‌رود؟» نوشت: ''افزایش تولید نفت عراق به افزایش تولید گاز همراه نفت این کشور منجر می‌شود. تولید نفت ایران با تحریم سقوط قابل ملاحظه‌ای داشته و همین مسئله نگرانی جدی برای بازار صادرات گاز ایران به عراق ایجاد کرده است.''

در ادامه این گزارش آمده است: ''اگر این معادله را کنار سایر اتفاقات بازار گاز منطقه قرار دهیم، متوجه می‌شویم که بازار صادرات گاز ایران با تهدید جدی روبرو شده است. روسیه چندی پیش بازار گاز پاکستان را از دست ایران خارج کرد. ایران از سال 1990 میلادی خط لوله صلح را برای انتقال گاز ایران تا مرز پاکستان کشیده است، اما این کشور قراردادهای واردات گاز خود را به صورت بلندمدت با روسیه و ترکمنستان امضا کرد.''

چند هفته پیش نیز مهران امیرمعینی، معاون مدیر بین‌الملل در بازاریابی و عملیات گاز شرکت ملی نفت ایران درباره سرنوشت قراردادی که 6 سال پیش بین این کشور و عمان برای فروش امضا شد، به خبرگزاری «ایلنا» گفت: ''تا زمانی‌که تحریم‌ها ادامه دارد، موضوع صادرات هم مسکوت خواهد ماند. پروژه صادرات گاز به عمان قرارداد نیست و در حد تفاهمنامه است.''

سایت «انرژی امروز» هم طی گزارشی با عنوان «ایران از معادلات گازی ترکیه، ارمنستان و آذربایجان کنار گذاشته شد»، اعلام کرد: ''ایران با سیاست یک بام و دو هوای خود عملا از صحنه تغییرات منطقه قفقاز بیرون مانده است. طی سال‌های گذشته جمهوری آذربایجان به دفعات نسبت به ورود کامیون‌های ایرانی به مناطق اشغال‌شده (قره‌باغ) اعتراض کرده بود و حتی ماه گذشته دوباره انتشار تصاویری از کامیون‌های ایرانی حامل سوخت و کالا به خان‌کندی با اعتراض باکو همراه شد.''

در این زمینه، دکتر امید شکری، نویسنده و کارشناس ارشد حوزه دیپلماسی و امنیت انرژی در مصاحبه با خبرگزاری آناتولی به ارائه دیدگاه‌های خود پیرامون منابع انرژی ایران و چالش‌های پیش‌روی این کشور طی سال‌های گذشته و آینده در بازارهای منطقه‌ای و جهانی گاز طبیعی پرداخت که در ادامه مشروح آن می‌آید.

-وضعیت منابع و تولید نفت و گاز طبیعی در ایران

ایران براساس ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه سیاسی-اقتصادی خود که امسال آخرین سال آن است، قرار بوده، روزانه 4.5 میلیون بشکه نفت تولید کرده و با سرمایه‌گذاری در برخی میادین انرژی، به‌ویژه میدان مشترک پارس جنوبی، تولید گاز خود را نیز به 1.3 میلیارد مترمکعب در روز برساند. ایران در حال حاضر روزانه یک میلیارد گاز تولید می‌کند که 70 درصد آن از میدان پارس جنوبی است. این میدان بین ایران و قطر مشترک است.

قطر در سایه سرمایه‌گذاری و سیاست بین‌المللی فعال خود توانسته است طی چند دهه گذشته بیش از ایران از این میدان گاز تولید کند. ایران قرار بود در پایان برنامه مذکور، سهم خود را در بازار منطقه‌ای و بین‌المللی گاز افزایش دهد و میزان صادرات از 8 میلیارد مترمکعب در سال 1394 به 68 میلیارد مترمکعب در پایان سال 1399 برساند. ایران به دلیل تحریم‌ها با تصویب مجلس یک سال را به دوره اجرای برنامه ششم افزود. قرار بود سهم ایران در بازار صادرات گاز از یک درصد در سال 1394 به 6 درصد در پایان برنامه ششم برسد که این هدف نیز محقق نشد.

- حضور گاز طبیعی ایران در بازارهای خارجی از جمله ترکیه

تحریم صنایع مربوط به حوزه گاز و انرژی و مصرف بالای داخلی باعث شده است تا ایران علی‌رغم دارا بودن دومین ذخیره گاز طبیعی جهان نتواند در بازارهای بین‌المللی و منطقه‌ای حضور موثری داشته باشد. ایران در حال حاضر به‌جز ترکیه و عراق، مقصد دیگری برای صادرات گاز ندارد.

همانطور که بیان شد، ترکیه طی سال‌های اخیر مهم‌ترین و بزرگترین خریدار گاز طبیعی ایران بوده، اما قرارداد فعلی طرفین در سال 2026 پایان می‌یابد و مذاکرات برای تمدید آن نیز به نتیجه نرسیده است. دلیل آن نیز این است که سیاست تنوع‌بخشی در منابع انرژی توسط ترکیه موثر بوده و اکتشاف گاز در آگوست سال گذشته در دریای سیاه نیز باعث شده تا این کشور در معادلات انرژی، دست برتر داشته باشد.

از این رو، ایران برای انعقاد قرارداد جدید، باید شروط ترکیه را تامین کند و با قیمت کمتری گاز به این کشور بفروشد و شرایط برای صادرات مجدد این کالا توسط تُرک‌ها را نیز فراهم سازد. ترکیه می‌تواند با خرید گاز از روسیه و آذربایجان و همچنین با توجه به سرمایه‌گذاری بسیار زیادی که در بخش «ال.ان.جی» انجام داده و با تکیه بر منابع دریای سیاه و پتانسیل بالای آن در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، خود را از گاز وارداتی ایران کاملا بی‌نیاز کند که این خود زنگ خطر دیگری برای آینده صادرات گاز طبیعی این کشور در بازار منطقه است.

-تاثیر عوامل خارجی مانند تحریم‌ها و غیره بر صادرات ایران

در سال‌های گذشته چندین قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان، عمان و هند و همچنین «پروژه صلح» امضا شد، ولی دهلی نو در سال 2011 با فشار باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا از این پروژه کنار کشید. آمریکا در مقابل به هند کمک کرد تا با توسعه و استفاده از صنایع و انرژی هسته‌ای برق تولید کند. ترامپ نیز قراردادی 20 ساله برای صادرات «ال.ان.جی» به هند را امضا کرد. عربستان سعودی و برخی از کشورها نیز توانستند سهم خود را در بازار هند تضمین کنند.

بحث صادرات گاز ایران به اروپا در ده پانزده سال گذشته مطرح شده و قراردادی نیز برای صادرات این کالا به اتریش از طریق ترکیه به امضا رسید که به دلیل تحریم‌ها و مسائل سیاسی و تکنیکی اجرایی نشد. همچنین تا ایران برای رفع تحریم‌ها با غرب به توافق نرسد، قادر نخواهد بود به عمان گاز صادر کند. در حال حاضر امنیت عمان در بخش گاز طوری است که بود یا نبود ایران برایش فرق زیادی نمی‌کند و می‌تواند از دیگر کشورها نیز این کالا را بخرد.

علاوه بر موارد فوق، شرکت «گاز پروم» روسیه به عنوان یکی از رقبای اصلی ایران، نقش بسیار فعالی در تامین انرژی اروپا ایفا می‌کند و این کشور هرگز حاضر نمی‌شود که نقش مونوپولی خود در بازار گاز طبیعی اروپا را از دست بدهد. قرار است احداث خط لوله «نورد استریم-2» برای صادرات گاز روسیه به آلمان و شمال اروپا آغاز شود. واشنگتن در دوره دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا مخالف سرسخت این پروژه بود، ولی هفته گذشته آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه این کشور گفت که ما خواستار روابط گسترده با روسیه هستیم.

قرار است تحریم‌هایی که در دوره اوباما و ترامپ علیه شرکت‌های فعال در پروژه «نورد استریم» اعمال شد، لغو شود. بنابراین احتمال اجرای پروژه «نورد استریم-2» هر روز افزایش می‌یابد. هرچند این پروژه بیشتر سیاسی بوده تا اقتصادی، ولی هم مسکو از ابزارهای خود برای اجرای آن استفاده می‌کند و هم اینکه اولویت آمریکا بیشتر چین و روسیه است تا اینکه بخواهد نگران امنیت انرژی اروپا باشد. اروپایی‌ها برای تامین امنیت انرژی خود اکنون بر روی انرژی‌های تجدیدپذیر تمرکز کرده‌اند. بحث واردات «ال.ان.جی» توسط برخی کشورهای اروپایی از قطر نیز مطرح شده است.

ایران برای صادرات گاز به پاکستان و عمان نیز خط لوله مورد نیاز را احداث کرد، ولی اسلام‌آباد به بهانه تحریم‌ها و کمبود منابع مالی سهم خود از پروژه را به اتمام نرساند. بنابراین با توجه به سرمایه‌گذاری دیگر کشورها در زمینه زیرساخت‌های انرژی پاکستان و برنامه این کشور برای واردات «ال.ان.جی» از قطر و جمهوری آذربایجان، ایران شانس زیاد برای فروش گاز به پاکستانی‌ها ندارد.

از سوی دیگر، آمارها نشان می‌دهد که مصرف گاز طبیعی در اروپا کاهش یافته و دانمارک و نروژ به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر رفته‌اند. سهم سوخت‌های فسیلی در سبد کشورهای اروپایی کمتر شده است. این تحولات نشان می‌دهد که تهدید خاصی متوجه امنیت انرژی اروپا نیست و با ورود گاز روسیه به این قاره جایی برای صادرات ایران و دیگر کشورها باقی نمی‌ماند. بنابراین، اگر این پازل‌ها و همچنین فاکتورهایی که در ادامه بیان خواهم کرد را در کنار هم بچینیم، می‌توان بسیار بعید دانست که ایران حداقل در ده سال آینده بتواند از طریق خط لوله به اروپا گاز طبیعی صادر کند.

-چالش‌های ایران در زمینه مصرف انرژی و منابع گازی

ایران باید در ماه‌های آینده با آمریکا به توافق برسد، چون نیاز دارد که با استفاده از سرمایه و تکنولوژی شرکت‌های خارجی، هم تولید نفت و گاز را افزایش دهد و هم در زمینه بهینه‌سازی مصرف سوخت کار کارشناسی صورت بگیرد تا بتواند میزان مصرف این کالا و دیگر حامل‌های انرژی را کاهش دهد. چون هر چقدر منابع انرژی بزرگ باشد، اگر نتواند مصرف خود را کنترل کند، نمی‌تواند گاز زیادی برای صادرات داشته باشد.

مسئله مهم‌تر اینکه؛ میدان پارس جنوبی که 70 درصد گاز طبیعی ایران را تامین می‌کند در چند سال آینده به «نقطه پیک» یا به اصطلاح «شبنم» خواهد رسید و پس از این مرحله، افت فشار باعث خواهد شد که میزان تولید در این میدان عظیم کاهش یابد. هرچند در برخی فازها این افت فشار از هم اکنون شروع شده و تکنولوژی شرکت‌های ایرانی جوابگوی رفع این مشکل نیست.

-راهکارهای ایران برای مقابله با بحران در زمینه صادرات گاز

ایران بایستی زمینه جذب سرمایه‌گذاری و تکنولوژی پیشرفته خارجی در میادین انرژی خود را فراهم کند تا هم تولید گازش افزایش یابد و هم مصرف داخلی مدیریت و بهینه‌سازی شود. اگر مصرف داخلی نیز مدیریت نشود، ایران در سال‌های آینده با چالش شدیدی در صنعت انرژی خود روبرو خواهد شد. قطعی برق در ایران طی روزهای اخیر در شهرهای مختلف یکی از نشانه‌های این مسئله است.

علاوه بر این، ایران اگر تولید گاز طبیعی خود را افزایش دهد، شاید بتواند از آن به‌عنوان خوراک در صنایع پتروشیمی بهره ببرد تا از این طریق ارزش افزوده پیدا کند. البته این طرح نیز چالش‌های خاص خود را دارد.

راهکار دیگر اینکه؛ ایران شاید بتواند پروژه‌های «ال.ان.جی» که در دوره محمود احمدی‌نژاد به علت تحریم‌ها متوقف شدند، را دوباره راه‌اندازی کند. این طرح به 6 تا 10 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد تا شاید با تبدیل گاز طبیعی به «ال.ان.جی» بتواند در بازار خارجی نقشی ایفا کند. در حال حاضر، آمریکا، قطر، استرالیا و روسیه در زمینه «ال.ان.جی» سرمایه‌گذاری عظیمی انجام داده‌اند و ایران برای رقابت با این کشورها راه سختی در پیش دارد.

از این رو، تا وقتی که جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی ایران بازتعریف نشود و سیاست تنش‌زدایی این کشور در خارج تغییر نیابد، نمی‌تواند در بازارهای بین‌المللی عنصری فعال و تعیین‌کننده باشد که هم با صادرات انرژی درآمدزایی ارزی کند و هم با ایجاد وابستگی‌های متقابل نفوذ خود در کشورهای منطقه را افزایش دهد و برای ایجاد رفاه از صادرات انرژی بهره ببرد. بنابراین تا زمانی‌که تغییر اساسی در سیاست خارجی ایران صورت نگیرد و دیپلماسی انرژی بازتعریف نشود، باید شاهد از دست رفتن فرصت‌های این کشور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی باشیم.