استانبول/ خبرگزاری آناتولی

درحالی طی ماه‌های اخیر تنش در مدیترانه شرقی و دریای اژه میان کشورهای ساحلی افزایش یافته که به نظر کارشناسان، کشف منبع گازی «تونا-1» در میدان گازی ساکاریا در دریای سیاه توسط ترکیه، موجب تقویت موقعیت آنکارا در مجادلات و منازعات منطقه‌ای خواهد شد.

ترکیه هم اکنون سالانه حدود 12 میلیارد دلار گاز به صورت طبیعی و ال‌ان‌جی عمدتا از روسیه، جمهوری آذربایجان، ایران، آمریکا، قطر و الجزایر وارد می‌کند. آغاز عملیات استخراج گاز از چاه تونا-1 با ذخیره گاز طبیعی 320 میلیارد مترمکعبی که احتمالا از اواخر سال 2023 عملیاتی خواهد شد، می‌تواند باعث کاهش وابستگی ترکیه به گاز وارداتی شود.

در صورت تولید سالانه 10 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از میدان گازی ساکاریا، یک پنجم گاز مورد نیاز ترکیه بیست سال آینده تنها از این میدان گازی تامین خواهد شد. ترکیه در مدیترانه شرقی نیز به دنبال کشف و استخراج منابع هیدروکربنی با استفاده از کشتی‌های اکتشافی و حفاری خود است. برخی کشورهای دیگر منطقه به ویژه یونان درباره مالکیت بخش‌هایی از مدیترانه شرقی با ترکیه اختلاف دارند و تنش میان دولت‌های منطقه طی ماه‌های اخیر افزایش یافته است.

دکتر امید شکری، تحلیل‌گر ارشد دیپلماسی و امنیت انرژی در موسسه «Gulf State Analytics» طی مصاحبه اختصاصی با «خبرگزاری آناتولی» به شرح موضوعات مرتبط با مدیترانه شرقی، کشف منبع گازی جدید توسط ترکیه در دریای سیاه و وضعیت صنعت نفت و گاز ایران پرداخت.

- وجود منابع عظیم انرژی یک ابزار قدرت در عرصه روابط بین‌الملل است

نخست باید به نقش انرژی و منابع طبیعی در قدرت کشورها در عرصه روابط بین‌الملل اشاره کرد و اینکه چرا وجود منابع عظیم نفت و گاز باعث اختلاف کشورهای همسایه بر سر مالکیت آن می‌شود.

وجود منابع عظیم نفت و گاز به معنای وجود ابزار قدرت در عرصه روابط بین‌الملل است. وقتی کشوری دارای منابع عظیم نفت و گاز باشد، موفق به استخراج، مصرف و عرضه آن در بازار خواهد شد که این نیز به نوبه خود می‌تواند باعث وابسته شدن کشورهای مصرف‌کننده انرژی به کشور عرضه‌کننده شود. همچنین کشور دارای منابع انرژی می‌تواند اقتصاد خود را سر و سامان ببخشد و از صادرات به عنوان ابزار قدرت در عرصه بین‌الملل استفاده کند.

در مورد یونان و ترکیه باید گفت که این دو کشور اختلاف تقریبا 200 ساله دارند. یونان پیشتر جزئی از امپراتوری عثمانی بود اما در سال‌های ‌1814 تا 1821 با شورش موسوم به «مورا» که 7-8 سال طول کشید توانست از ترکیه جدا شود. اما اختلافات میان دو کشور تا امروز ادامه داشته و هر از چندگاهی در دریای اژه تنش افزایش یافته و خود را نشان می‌دهد.

برای نخستین بار در سال 1969 یک چاه اکتشافی در دریای مدیترانه حفاری شد و فعالیت اکتشافی تا سال 2000 میلادی ادامه داشت. اما بیشترین میزان حفاری و حفر چاه اکتشافی از سال 2009 که اسرائیل موفق شد میدان عظیم گازی «تامار» را کشف کند، آغاز شد و این روند تا سال 2019 ادامه داشته است. میزان ذخایر گاز طبیعی که در این بازه زمانی 10 ساله توسط شرکت‌های بین‌المللی انرژی کشف و اثبات شده تقریبا 2.5 تریلیون مترمکعب بود که دقیقا برابر با ذخایر گاز طبیعی آذربایجان است.

در ادامه باید گفت که ترکیه می‌توانست سیاست فعال‌تری در دریای مدیترانه داشته باشد. بخش یونانی‌نشین قبرس از سال 2003 بستن قراردادهای مربوط به مناطق منحصر اقتصادی با یونان، مصر و اسرائیل را آغاز کرد و به ترتیب در سال‌های 2003، 2009 و 2011 با این کشورها قراردادهایی را به امضا رساند. اما آنکارا طی سال‌های اخیر سیاست فعال‌تری را در مدیترانه شرقی آغاز کرده و یکی از تاثیرگذارترین اقدامات ترکیه عقد قرارداد تعیین مناطق منحصر اقتصادی دریایی با دولت وفاق ملی لیبی در اواخر سال 2019 بود که این اقدام توانست توازن قوا را تا حدودی به نفع ترکیه تغییر دهد. اما یونان و مصر هم طی ماه گذشته اقدام به امضای توافق تعیین مناطق ویژه دریایی کردند که بخشی از منطقه منحصر اقتصادی ترکیه را هم شامل می‌شود.

البته ترکیه هم به این قرارداد واکنش نشان داد و وزارت خارجه این کشور اعلام کرد که توافق مذکور را به رسمیت نمی‌شناسد. بعد از آن هم وقتی که ترکیه در مدیترانه شرقی ناوتکس (هشدار دریایی) جدیدی اعلام کرد و از آغاز فعالیت اکتشافی کشتی‌های خود خبر داد، این اقدام با تحرکاتی از سوی یونان روبرو شد. پس از میانجی‌گری آنگلا مرکل صدراعظم آلمان، ترکیه ناوتکس خود را لغو کرد اما وقتی تحرکات یونان ادامه پیدا کرد و در روزهای اخیر نیز با دعوت از امارات متحده عربی که مشکلات عدیده سیاسی با ترکیه دارد و برگزاری مانور مشترک با این کشور باعث افزایش بیشتر تنش‌ها در منطقه شد. این اقدامات با عکس العمل ترکیه مواجه شد و شاهد آن هستیم که تنش‌ها در مدیترانه بیش از هر زمان دیگری افزایش یافته و حضور قدرت‌های بزرگ به ویژه فرانسه در منطقه نیز به جای کاستن از تنش‌ها باعث افزایش نگرانی‌ها شده است.

- احتمال کشف منابع بیشتر انرژی توسط ترکیه در دریای سیاه و مدیترانه وجود دارد

منبع جدید گازی کشف شده توسط ترکیه در دریای سیاه نوید حفاری بیشتری هم در دریای سیاه و هم در دریای مدیترانه را به آنکارا داد. در صورت تداوم فعالیت‌های اکتشافی در دریاهای سیاه و مدیترانه احتمال کشف منابع بیشتر انرژی توسط ترکیه در این مناطق وجود دارد. ذخایر موجود در میدان گازی اعلامی توسط رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه نسبتا ذخایر قابل توجهی است اما باید منتظر بود و دید که تا چه میزان از این منبع قابل برداشت است و ترکیه در چه سالی خواهد توانست استخراج از این منبع را آغاز کند.

اگر چه ترکیه اعلام کرده قصد دارد بهره برداری از منبع گازی تونا-1 را از سال 2023 آغاز کند. اگر ترکیه موفق به جذب شرکت‌های فعال در حوزه انرژی و تامین منابع مالی مورد نیاز تقریبا 6 میلیارد دلاری این طرح شود، می‌تواند از سال 2023 از میدان گازی کشف شده در دریای سیاه استفاده کند. این تحول نیز در یک بازه زمانی مشخص باعث کاهش وابستگی آنکارا به منابع انرژی خارجی خواهد شد.

- در صورت فراهم شدن شرایط لازم، ترکیه به یک هاب و ترمینال انرژی تبدیل خواهد شد

از سوی دیگر ترکیه درنظر دارد به یک مرکز هاب و تجارت انرژی تبدیل شود. این کشور درحال حاضر نیز یک کشور مهم در انتقال و ترانزیت انرژی است، چرا که برخی از خطوط لوله انتقال انرژی از این کشور عبور می‌کنند. یعنی اگر ترکیه بتواند زیرساخت‌های مرتبط و امکانات ذخیره سازی گاز طبیعی را فراهم و همچنین قوانین مرتبط با بازار انرژی را تنظیم کند، با توجه به موقعیت جغرافیایی خود در دراز مدت خواهد توانست به هاب انرژی تبدیل شود. طبیعتا در صورت کشف منابع جدید انرژی توسط ترکیه، دستیابی این کشور به اهداف اشاره شده در مدت زمان کوتاه‌تری ممکن خواهد شد.

ترکیه سالیانه تقریبا بین 40 تا 50 میلیارد دلار برای خرید و واردات انرژی مصرف می‌کند و اگر موفق به کشف منابع جدید شود، این میزان هزینه مصرفی را کاهش خواهد داد. از سوی دیگر این بر روابط آنکارا با کشورهای تامین کننده انرژی این کشور همچون ایران، روسیه و آذربایجان تاثیر خواهد گذاشت و موازنه تجاری ترکیه با این کشورها که بیشتر به نفع کشورهای مذکور است، را متوازن تر خواهد کرد.

ترکیه طی سال‌های اخیر سرمایه گذاری زیادی در بخش انرژی و به ویژه تبدیل ال‌ان‌جی به گاز طبیعی انجام داده است. این کشور به دلیل شرایط جغرافیایی ویژه خود در صورت فراهم کردن زیرساخت‌های مرتبط، افزایش حجم سرمایه گذاری با تامین منابع مالی مورد نیاز و تدوین قوانین مناسب توانایی تبدیل به یک ترمینال و هاب انرژی مهم را دارد. این کشور خواهد توانست مسیر صادرات گاز طبیعی دریای خزر، آسیای میانه و حتی ایران به اروپا باشد.

هر چند ایران به این زودی‌ها نخواهد توانست به صادرکننده گاز طبیعی به اروپا تبدیل شود، چون گاز مصرفی اروپا با کاهش روبرو بوده است. روسیه بزرگترین تامین کننده گاز طبیعی اروپا است و آمریکا نیز درصدد افزایش سهم خود از بازار انرژی اروپا و صادرات بیشتر ال‌ان‌جی به این قاره است. کشورهای اروپایی نیز تلاش می‌کنند سهم انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر در سبد مصرفی خود را افزایش دهند. به همین دلیل نمی‌توان انتظار داشت ایران حتی با رفع احتمالی تحریم‌ها نیز تا یک دهه آینده به صادرکننده گاز طبیعی به اروپا تبدیل شود. اما به هر صورت در میان مدت می‌توان انتظار داشت ترکیه بتواند به مسیر ترانزیتی خوبی برای صادرات گاز طبیعی ایران تبدیل شود.

- مشکل اصلی ایران در بعد انرژی، مشخص نبودن جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی این کشور است

وقتی برجام امضا شد، ایران توانست در یک بازه زمانی کوتاه مدت روزانه بین 3.5 تا 4 میلیون بشکه نفت تولید کند. البته ایران حدود 30 میلیون بشکه نفت در تانکرها ذخیره کرده بود. بدین ترتیب در کوتاه مدت موفق شد بخش مهمی از سهم خود از بازار جهانی نفت را به دست آورد. اما در ماه می 2018 با خروج دولت دونالد ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌های آمریکا که هدف اصلی آن به صفر رساندن صادرات نفت ایران بود، به مرور زمان مشتریان نفت خود را از دست داد. ایران طی این مدت تنها توانسته در بازار خاکستری به چین صادراتی انجام دهد. آماری که طی روزهای گذشته اعلام شد ایران موفق شده طی ماه‌های اخیر روزانه حدود 120 هزار بشکه نفت به چین صادر کند. اگر چه بنده معتقد هستم صادرات نفت ایران در بازار خاکستری بیشتر از ارقام اعلامی است.

چون ایران همیشه با تحریم مواجه بوده کاملا با بازار خاکستری نفت آشنایی دارد و توانسته نفت خود را به نام کشورهای ثالث روانه بازار کند. مشکل اصلی ایران در بعد انرژی، مشخص نبودن جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی این کشور و مساله سرمایه گذاری در میادین اصلی نفت و گاز است. باید روند قانونی سرمایه گذاری در بازار و منابع انرژی ایران مشخص شود تا شرکت‌های بزرگ بتوانند وارد ایران شده و در این کشور سرمایه گذاری نمایند. هرچند چندین قرارداد جدید در زمان وزارت بیژن نامدار زنگنه تدوین شد اما ایران باز در جذب سرمایه و تکنولوژی زیاد موفق نبود. بدیهی است که با خروج ترامپ از برجام، قراردادهایی که ایران با توتال و شرکت سی‌ان‌پی‌سی (شرکت ملی نفت چین) و یکی دو شرکت روسی امضا کرده بود، نیز به دلیل تحریم‌ها ناکام ماند و شرکت‌های مذکور ایران را ترک کردند.

ایران در صادرات گاز طبیعی به جز ترکیه و عراق مقصد عمده دیگری ندارد. دیدیم هنگامی که خط لوله انتقال گاز ایران به ترکیه در ماه مارس طی یک عملیات تروریستی منفجر شد، این کشور برای سه ماه هیچگونه واردات گازی از ایران انجام نداد اما با مشکل عمده‌ای در تامین گاز مصرفی خود روبرو نشد. این نیز خبر خوبی برای ایران نیست. کشف منابع جدید گاز طبیعی توسط ترکیه شرایط را برای کشورهای ایران، روسیه و آذربایجان برای تمدید قرارداد صادراتی مشکل‌تر خواهد کرد.

- دینامیک‌های بازار انرژی پس از شیوع کرونا تغییر پیدا کرده است

امروز با تعدد تامین کنندگان گاز طبیعی و ال ان جی روبرو هستیم و همچنین دینامیک‌های بازار انرژی پس از شیوع کرونا تغییر پیدا کرده است. اکنون مشتریان گازی قادر به تامین انرژی مورد نیاز خود طی قراردادهای 10 تا 15 ساله با قیمت‌های دلخواه و مناسب هستند. با به وجود آمدن شرایط جدید، مفادی همچون دریافت یا پرداخت (Take or Pay) نیز از قراردادهای گازی درحال حذف شدن است. تقریبا 18 میلیارد مترمکعب از قراردادهای واردات گاز ترکیه در سال 2021 باید تمدید شود و آنکارا در تمدید این قراردادها برگ برنده خواهد داشت. قرارداد صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه در سال 2025 پایان خواهد یافت اما تا به امروز تلاش‌ها برای تمدید این قرارداد به نتیجه‌ای نرسیده است. کشف میدان گازی جدید در دریای سیاه هم مانع بزرگی بر سر راه تمدید قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه خواهد بود. به نظر می‌ر‌سد طبیعتا ترکیه در صورتی خواستار تمدید قرارداد باشد که نظر این کشور از لحاظ قیمت و حجم گاز دریافتی تامین شود.

- در صورت عدم تامین تکنولوژی مورد نیاز، تولید نفت و گاز ایران در سال‌های آینده با کاهش بیشتری روبرو خواهد شد

تحریم‌ها هم میزان صادرات نفت و گاز ایران را کاهش داده و هم تامین منابع مالی و تکنولوژی لازم برای صنعت انرژی این کشور را با مشکل روبرو کرده است. در قرارداد توسعه فاز 11 پارس جنوبی که با شرکت‌های توتال و سی‌ان‌پی‌سی منعقد شده بود، ایران به دکل‌های حفاری نیاز داشت تا بتواند از افت فشار در میدان پارس جنوبی جلوگیری کند. پارس جنوبی منبع عمده استخراج گاز در ایران است و طی سال‌های آتی به نقطه شبنم یا پیک خواهد رسید.

اگر ایران موفق به متوقف کردن افت فشار در پارس جنوبی نشود، میزان تولید گاز از این میدان با کاهش مواجه خواهد شد. مصرف داخلی گاز نیز در ایران طی سال‌های آینده افزایش خواهد یافت و این نیز می‌تواند موجب ایجاد کمبود گاز برای بازار داخلی این کشور شود. از سوی دیگر تولید و صادرات نفت ایران با کاهش روبرو شده است. اکثر چاه‌های نفتی ایران در نیمه دوم عمر مفید خود هستند و سالانه با افت تولید مواجه می‌شوند. ایران برای بهبود ظرفیت تولید چاه‌های نفت خود نیز به سرمایه و تکنولوژی نیاز دارد. شاید شرکت‌های داخلی ایران از توانایی نسبی خوبی برخوردار باشند اما ظرفیت شرکت‌های ایرانی به تنهایی برای تامین سرمایه و تکنولوژی مورد نیاز صنعت نفت و گاز این کشور کافی نیست.

- دیپلماسی انرژی در ایران باید باز تعریف شود

مشکل ایران کشف منابع جدید گاز در دریای سیاه نیست. هنگامی که خط لوله انتقال گاز طبیعی ایران به ترکیه منفجر شد، ترکیه به مدت سه ماه بدون هیچ وارداتی از ایران با مشکل خاصی روبرو نبوده و امنیت انرژی این کشور مختل نشد. ترکیه طی سال‌های اخیر به تامین‌کنندگان انرژی خود تنوع بخشیده است. تنوع‌بخشی به منابع انرژی نقش مهمی در سیاست ملی انرژی ترکیه ایفا می‌کند و این سیاست در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد یافت. ترکیه دارای ظرفیت مناسبی در استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر دارد و دولت این کشور نیز با تصویب قوانینی از پروژه‌های مرتبط با این نوع انرژی حمایت می‌کند. ترکیه در سال‌های آینده خواهد توانست بخشی از نیاز خود به برق را از طریق نیروگاه‌های بادی و خورشیدی تامین کند.

از طرف دیگر ترکیه به خرید گاز کشورهای دیگر ادامه داده و همچنین نقش مهمی به عنوان کشور ترانزیت برعهده خواهد داشت. دیپلماسی انرژی باید در ایران باز تعریف شود و نقش صادرات انرژی در سیاست خارجی این کشور مشخص شود. همچنین ایران باید سیاست منطقه‌ای خود را براساس اصل وابستگی متقابل با تمامی کشورها پیش ببرد. تنها در این صورت است که ایران موفق خواهد شد نقش فعالی در تامین انرژی منطقه بازی کند. البته با توجه به تداوم سیاست فعلی این کشور، ایران در استفاده از توانایی‌ها و داشته‌هایش به ویژه در بازار انرژی موفق نیست و باید شاهد از دست رفتن بازارهای فعلی در صورت تداوم سیاست کنونی باشیم.