ایران و مذاکرات هستهای؛ بازگشت به نقطه آغاز
دکتر حقی اویغور، معاون رئیس آکادمی اطلاعات ملی ترکیه، در مقالهای برای میز تحلیلی خبرگزاری آنادولو، به بررسی جزئیات اقدام ایران در راستای توسعه برنامههای هستهای خود به عنوان ابزاری برای ایجاد فشار سیاسی و اقتصادی پرداخته است.
استانبول/ خبرگزاری آنادولو
دکتر حقی اویغور، معاون رئیس آکادمی اطلاعات ملی ترکیه، احتمال احیای برنامه هستهای ایران را در پرتو تحولات منطقهای و جهانی از 7 اکتبر تاکنون را برای میز تحلیلی خبرگزاری آنادولو بررسی کرد.
- ایران، بزرگترین بازنده تحولات پس از 7 اکتبر
عملیات «طوفان الاقصی» در 7 اکتبر 2023 باعث تحولات زنجیرهای در منطقه شد که یکی از بزرگترین بازندگان آن ایران بود. دولت بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل که نسلکشی در غزه را تا حد زیادی به پایان برده است، از ماه سپتامبر حملات شدیدی به حزبالله لبنان آغاز کرد؛ جبههای که از ابتدای بحران با سطح درگیری پایین برای اسرائیل باز شده بود. این حملات منجر به تضعیف کامل کادر رهبری حزبالله و کشته شدن عوامل اصلی آن از جمله حسن نصرالله، دبیرکل، و جانشین وی هاشم صفیالدین شد و برآورد میشود که این گروه دستکم نیمی از توان نظامی و موشکی خود را از دست داده باشد.
علیرغم اعلام آتشبس شکننده در ماه نوامبر، کارشناسان اتفاق نظر دارند که دستیابی به یک ثبات پایدار در این شرایط دشوار خواهد بود.
تضعیف سازوکارهای منطقهای ایران
در این فرآیند، درگیری غیرمستقیم اسرائیل و ایران به حملات هوایی مستقیم تبدیل شد و دو طرف چندین هدف یکدیگر را مورد حمله قرار دادند. با حمله اسرائیل به سفارت ایران در دمشق در 1 آوریل، تنشها شدت گرفت و علیرغم تهدید ایران به انجام عملیات «وعده صادق 3»، پس از آخرین حمله اسرائیل در 26 اکتبر، هنوز اقدامی انجام نشده است. حملات اسرائیل به گروههای نیابتی ایران محدود به لبنان نماند و شبهنظامیان شیعه در یمن، سوریه و عراق نیز هدف حملات اسرائیل و آمریکا قرار گرفتند.
ایران که تصور میکرد گروههای نیابتیاش به پیروزی رسیده و چهار پایتخت عربی را در کنترل خود دارد، ناگهان با فروپاشی سازوکارهای منطقهای خود روبرو شد. در حالی که تلاش کرد با حمله مستقیم به اسرائیل اعتماد گروههای نیابتیاش را بازگرداند، متوجه شد که حملات موشکی و هواییاش اسرائیل را باز نمیدارد و حتی باعث شدت گرفتن حملات متقابل میشود. مقامات ایران همچنین میدانند که در صورت ادامه این چرخه، مانند حزبالله مجبور به پرداخت بهای سنگینی خواهند شد.
قتل اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس، در جریان مراسم تحلیف مسعود پزشکیان در 31 ژوئیه در تهران، بار دیگر نشان داد که حتی شخصیتهای بسیار محافظتشده نیز در امنیت نیستند.
بازگشت برنامه هستهای به مرکز توجه
ایران که شاهد تضعیف سریع گروههای نیابتی و ناکارآمدی دکترین «دفاع بیرونی» خود است، اکنون برنامه هستهایاش را بیش از پیش مطرح میکند. این برنامه که پس از آغاز مجدد در دهه 90، به مراحل حساس در دهه 2000، از جمله غنیسازی اورانیوم، رسید، دوباره به مرکز توجه بازگشته است. مقامات ارشد، از جمله کمال خرازی، رئیس شورای روابط استراتژیک ایران، و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، صریحا از احتمال تغییر در سیاستهای هستهای ایران صحبت کردهاند.
پرونده هستهای ایران در دوران ریاستجمهوری باراک اوباما در آمریکا با مذاکرات فشرده پیگیری شد و در نهایت در ژوئیه 2015، توافق هستهای موسوم به برجام بین ایران و پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان امضا شد. با این حال، دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در سال 2018، پس از دو سال مذاکرات بینتیجه، آمریکا را بهطور یکجانبه از این توافق خارج کرد. تلاشهای دولت بایدن برای احیای برجام از سال 2021 به دلیل جنگ اوکراین و حمایت ایران از روسیه با ارسال پهپادهای شاهد به بنبست رسید.
دولت بایدن که بهعنوان ادامه سیاستهای دولت اوباما دیده میشد، از سال 2021 برای احیای توافق هستهای تلاش کرد. با این حال، جنگی که در پی حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 آغاز شد، بهعنوان بزرگترین حامی سیاسی ایران، مذاکرات را متوقف کرد. ارسال هزاران پهپاد شاهد از سوی ایران به روسیه نیز واکنشهای تندتری را در غرب برانگیخت.
در سپتامبر 2022، اعتراضات مربوط به مرگ مهسا امینی شکاف میان طرفین را بیش از پیش عمیقتر کرد. بااینحال، نقطه قطع کامل روابط میان ایران و آمریکا در 7 اکتبر 2023 رقم خورد. از آن زمان به بعد، روابط دو کشور بهشدت تیره شد و احتمال پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات نوامبر 2024، که به حمایت از اسرائیل مشهور است، به یکی از بدترین سناریوها برای ایران تبدیل شد.
سیاست فشار حداکثری ترامپ در دوره اول ریاستجمهوریاش ایران را به آستانه فروپاشی اقتصادی رساند و دستور ترور قاسم سلیمانی، معمار و مجری سیاستهای منطقهای ایران، را شخصاً صادر کرد.
احتمال مداخله نظامی در صورت شکست دیپلماسی
با توجه به پیشینه ارائهشده، میتوان گفت که بحثها درباره برنامه هستهای ایران به «مرحله نهایی» خود رسیده است. عواملی همچون تشدید تنشهای مستقیم ایران و اسرائیل پس از 7 اکتبر، انتخاب دوباره دونالد ترامپ بهعنوان رئیسجمهور آمریکا، که در 40 سال گذشته بزرگترین ضربه را به ایران وارد کرده است، و همچنین پایان برخی از مفاد زماندار توافق هستهای برجام در اکتبر 2025، در این روند تأثیرگذار هستند. طبق مفاد این توافق، هر یک از اعضا میتوانند با استناد به عدم پایبندی طرف دیگر، از مکانیزم ماشه (Snapback) برای بازگرداندن خودکار تحریمهای سازمان ملل علیه ایران استفاده کنند. اگرچه ایالات متحده به دلیل خروج رسمی از توافق نمیتواند این مکانیزم را فعال کند، اما میتواند از طریق کشورهای اروپایی امضاکننده توافق، این روند را پیش ببرد. در غیر این صورت، با توجه به وضعیت کنونی جهان، آمریکا قادر نخواهد بود چین یا روسیه را در شورای امنیت برای اعمال تحریمهای گسترده علیه ایران متقاعد کند.
در نتیجه، بی حاصل ماندن سفر رافائل گروسی، رئیس آژانس بینالمللی انرژی اتمی، به تهران در 13-15 نوامبر و تصویب قطعنامه ضدایرانی پیشنهادی آمریکا و کشورهای اروپایی در شورای حکام آژانس در 21 نوامبر، که با 19 رأی مثبت، 12 رأی ممتنع و 3 رأی منفی تصویب شد، تنشها میان ایران و غرب را تشدید کرد. با اینحال، چند روز پس از رأیگیری، اعلام شد که مذاکرات میان تروئیکای اروپایی و ایران از سر گرفته خواهد شد که نشان میدهد طرفین تا آخرین لحظه به دنبال استفاده از راهحلهای دیپلماتیک هستند.
در غیر این صورت، فعالشدن مکانیزم ماشه و خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT)، همانطور که تهران تهدید کرده است، میتواند در شرایط پرتنش جهانی و منطقهای، احتمال یک حمله نظامی به تأسیسات هستهای ایران را مطرح کند. درحالیکه حملات اخیر اسرائیل بر سیستمهای راداری و پدافند هوایی ایران متمرکز بوده و قدرت بازدارندگی حزبالله بهشدت تضعیف شده است، در چنین شرایطی احتمال انجام عملیات نظامی علیه ایران از سوی دولت ترامپ، ، بیشتر از گذشته خواهد بود. در ماههای آینده، جزئیات سیاست احتمالی ترامپ در قبال ایران، نقش مهمی در آینده برنامه هستهای این کشور خواهد داشت.
[دکتر حقی اویغور، معاون رئیس آکادمی اطلاعات ملی است]
محتوای این تحلیل نظر شخصی نویسنده است و لزوماً منعکسکننده سیاستهای تحریریه خبرگزاری آنادولو نیست.
خبرگزاري آناتولي اخبار خود از طريق سامانه مدیریت خبر (HAS) براي مشترکین رسانهای ارسال و فقط بخشي از آنها را خلاصه و در وبسايت خود منتشر ميكند. بنابراين براي دريافت اخبار كامل ما، لطفا تماس گرفته و مشترك شويد!