استانبول/ خلیل سلحشور/ گزارش تحقیقی/ خبرگزاری گزاری آناتولی

به دنبال خروج نظامیان اتحاد جماهیر شوروی پس از 10 سال اشغال از افغانستان در سال 1989 که همراه با شکستی بزرگ برای ارتش سرخ رقم خورد، مردم افغانستان پیروزی بزرگی در برابر شوروی به دست آوردند اما این کشور با سقوط دولت کمونیستی در سال 1992 به دلیل عدم کفایت و طمع‌کاری رهبران جهادی وارد جنگ‌های داخلی و دوره طولانی بی ثباتی شد.

- علل ظهور و عوامل رشد طالبان

تحولات سیاسی پس از خروج شوروی، ناتوانی رهبران جهادی در برقراری یک دولت فراگیر و گسترش اختلافات میان گروه‌های مختلف جهادی بر ظهور طالبان در داخل جامعه افغانستان اثر گذاشت. در این شرایط آشفته و با استمرار درگیری‌های شدید بین گروه‌های مجاهدین در شهرها و ولایات مختلف، گروهی متشکل از طلبه‌ها در مدارس دینی پاکستان به نام "تحریک اسلامی طالبان" به رهبری ملا محمد عمر مجاهد در سپتامبر 1994 میلادی با هدف "مقابله با شر و فساد و ایجاد یک نظام اسلامی مبتنی بر فقه حنفی" در افغانستان از مرز سپین‌بولدک ولایت قندهار در جنوب کشور ظهور کرده و به سرعت نفوذ خود را گسترش دادند.

ملا محمد عمر مجاهد فرزند مولوی غلام نبی متولد سال 1960 در روستای چاهِ همت شهرستان خاکریز ولایت قندهار که در 8 سالگی به مدرسه دینی در ولایت ارزگان رفت و با اشغال افغانستان از سوی ارتش شوروی سابق در سال 1979 با هدف جهاد مسلحانه در صف "حرکت انقلاب اسلامی" به رهبری مولوی محمد نبی محمدی در ولایت‌های ارزگان و قندهار فعالیت کرده بود، هنگام جنگ بر ضد نیروهای شوروی سابق و ارتش وقت افغانستان زخمی شده و بینایی چشم راست خود را از دست داد.

ملا محمد عمر پس از سرنگونی حاکمیت کمونیستی در افغانستان در پایان سال 1992 یک مدرسه دینی در شهرستان میوند ولایت قندهار گشوده و خواستار ایجاد نظمی بر اساس "اصول اسلامی" در کشور بود. بحران اقتصادی، گسترش بی ثباتی و ناامنی، اقدامات خودسرانه جناح‌های مسلح در نقاط مختلف این کشور زمینه را برای گروه طالبان مساعد کرد تا ملا عمر نیز با مشارکت دانش‌آموزان مدارس جنوب افغانستان که از جنگ خسته، ناامید و بیشتر آنها در طول جنگ داخلی آواره شده بودند، علیه گروه‌های جهادی متخاصم وارد جنگ شوند. شمار اعضای طالبان پس از حدود یک ماه به 15 هزار نفر رسید.

-تصرف کابل و به دست گرفتن زمام امور توسط طالبان

طالبان در 3 اکتبر 1994 در یک حمله غافلگیرانه مرکز ولایت قندهار را تصرف کرده و تا سال 1995 موفق شدند ولایت استراتژیک هرات در مرز ایران و ترکمنستان را تسخیر کنند. همچنین این گروه در آغاز سال 1995 توانست 12 ولایت افغانستان را تحت کنترل خود درآورده و کابل را محاصره کند.

این گروه به سرعت استان‌های جنوبی و غربی افغانستان را اشغال ‌و سپس امنیت این مناطق را تأمین کرد. جنگ، ناامنی و نقض حقوق‌بشر توسط گروه‌های مختلف در افغانستان، باعث شد تا طالبان ابتدا به‌عنوان جنبشی نجات‌بخش نزد مردم این کشور جلوه کند. نبرد آنها با جنگجویان حزب اسلامی به رهبری گلبدین حکمتیار باعث شد تا برهان‌الدین ربانی، رئیس‌جمهور اسبق افغانستان که با این حزب اختلاف و درگیری داشت، طالبان را «فرشته صلح» بخواند. وی به گروه‌های مختلف جمعیت اسلامی افغانستان دستور داد به مقابله با طالبان نپردازند.

شامگاه روز جمعه 27 سپتامبر 1996 طالبان وارد کابل شده و با برافراشتن پرچم سفید "امارت اسلامی" بر برج کاخ ریاست جمهوری افغانستان قدرت را در ‌دست گرفته و کنترل تمامی بخش‌های پایتخت را به دست گرفتند. بیش از 90 درصد خاک افغانستان در تسلط این گروه بود و مقاومت نیروهای مجاهدین موسوم به ائتلاف شمال به فرماندهی احمدشاه مسعود علیه طالبان در ولایات پنجشیر تخار و بدخشان و تخار همچنان ادامه یافت.

از دیدگاه صاحب‌نظر مرادی در کتاب "افغانستان در سده بیستم: از عبدالرحمان تا کرزی"، طالبان با حمایت پاکستان وارد عرصه سیاست در افغانستان شد. ظهور طالبان توسط بی‌نظیر بوتو، لیبرال‌ترین و سکولارترین حکمران تاریخ پاکستان هدایت شد. پاکستان بلافاصله پس از سازماندهی طالبان، حمایت از این جنبش را آغاز کرد. این کشور با زعامت بی‌نظیر بوتو پشتیبان طالبان در عرصه بین‌المللی بود. پس از وی نیز، نواز شریف حمایت از طالبان را ادامه داد و کوشید امریکا را قانع سازد که گروه طالبان "بهترین در میان بدها" است.

-زندگی در دوره پنج ساله رژیم طالبان

اعضای طالبان بلافاصله پس از ورود به کابل سراغ نجیب‌الله، رئیس‌جمهور اسبق افغانستان که به دفتر سازمان ملل پناهنده شده بود، رفتند. آنها سپس وی و برادرش شاهپور احمدزی را در چهارراه آریانا به دار آویختند.

طالبان پس از ورود به کابل نام حکومت خود را "امارت اسلامی افغانستان" اعلام کرده و تمامی رسانه‌های تصویری و خصوصی را بستند و نام رادیو افغانستان را به "رادیوی شریعت" تبدیل کردند. این گروه همچنین استادیوم کابل را به میدان اعدام مردان و زنان تبدیل و زنان را در حضور هزاران مرد تیرباران کردند.

طالبان با قرائت ویژه خود از اسلام، احکام سختگیرانه‌ را اجرا و زنان را از ابتدایی‌ترین حقوق شان محروم کردند. آنها همچنین محدودیت‌های زیادی را بر زندگی عادی شهروندان به مرحله اجرا گذاشتند. به جوانان دستور داده شد، موهای شان را کوتاه کنند، ریش های شان را نتراشند. از پوشیدن لباس هایی غیر از لباس ملی جلوگیری کنند. به موسیقی گوش فرا ندهند.

همچنین زنان نیز در دوره پنج ساله رژیم طالبان با محدودیت‌های زیادی ازجمله پوشیدن برقه مواجه شدند. اشتغال زنان در ادارات دولتی و دفاتر ممنوع و حق تحصیل در مدارس و دانشگاه‌ها را نداشتند. آوازخوانی زنان جرم محسوب شده و مجازات بسیار سنگینی به دنبال داشت.

آنها به انواع نقض حقوق بشر و فرهنگی متهم شدند. یک نمونه مشهور در سال 2001 بود که طالبان، مجسمه‌های معروف بودای بامیان را در مرکز افغانستان علی‌رغم خشم جهانیان تخریب کردند. از سوی دیگر جنگ داخلی ساختار اجتماعی مبتنی بر همبستگی خانوادگی و قبیله‌ای را که اساس پویایی اقتصادی و اجتماعی کشور بود، متزلزل کرد. تقریباً 1 میلیون غیرنظامی طی سال‌های اشغال و جنگ داخلی جان خود را از دست دادند و نزدیک به 100 هزار زن نیز بیوه شدند.

به دلیل مشکلات دسترسی به خدمات بهداشتی اساسی، میزان مرگ و میر نوزادان با 25 درصد به بالاترین میزان در جهان می‌رسید و از هر 4 کودک یک نفر قبل از 5 سالگی فوت می‌کرد. مردم افغانستان به کمک های بشردوستانه سازمان ملل متحد ونهادهای غیردولتی خارجی نیاز داشتند.

رژیم طالبان در حالی که رویه سختگیرانه "احکام اسلامی" را اعمال می‌کرد، نسبت به سازمان های کمک کننده خارجی تردید داشت. طالبان در تابستان سال 1998 دفاتر تمام سازمان‌های کمک کننده خارجی و دفترهای سازمان ملل را در این کشور بستند و به فعالیت‌های آن‌ها پایان دادند. سازمان ملل متحد "امارت اسلامی افغانستان" را به جلوگیری از رساندن کمک‌های غذایی به 160 هزار غیرنظامی که با بحران گرسنگی مواجه بودند، متهم می‌کرد.

-حمایت طالبان از تروریسم

رژیم ایجاد شده توسط طالبان در افغانستان در سال‌های 1996 تا 2001 تنها توسط پاکستان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در جهان به رسمیت شناخته شد. در این دوره، این گروه از اسامه بن لادن میلیاردر سعودی که برخی از جنگجویان خارجی را که در دهه 1980 علیه شوروی در افغانستان میجنگیدند، در یک "شبکه تروریستی بین المللی" به نام "القاعده" سازماندهی کرد.

بن لادن هنگام برنامه ریزی و هدایت اقدامات تروریستی بین المللی القاعده از طالبان پشتیبانی مالی می‌كرد. شبه نظامیان وفادار به بن لادن در صف طالبان می‌جنگیدند و در حملات به غیرنظامیان شرکت می‌کردند. در دسامبر 2000، شورای امنیت سازمان ملل متحد تصمیم گرفت که رژیم طالبان را به این دلیل که مناطق تحت کنترل خود را در افغانستان برای آموزش تروریست‌های بین المللی استفاده می‌کند و بن لادن، رهبر القاعده را پناه می‌دهد، مجازات کند.

-حملات 11 سپتامبر و اشغال آمریکا

به دنبال حملات تروریستی القاعده به برجهای دوقلوی مرکز تجارت جهانی در نیویورک در 11 سپتامبر 2001، ایالات متحده آمریکا عملیات اشغال در افغانستان را که "عملیات آزادی پایدار" نامید در 7 اکتبر 2001 آغاز کرد. هواداران افغان زیر چتر ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده و "اتحاد شمال" یکی پس از دیگری ولایات بزرگ را تصرف کردند.

طالبان در 13 نوامبر از پایتخت کابل و از قندهار که قلعه آن‌ها در اوایل ظهورش محسوب می‌شد، عقب نشینی و با حملات هوایی ائتلاف به رهبری آمریکا سرنگون شد. رهبران افغانستان پس از سرنگونی رژیم طالبان در کنفرانس بن که در دسامبر 2001 در آلمان برگزار شد، گرد هم آمدند ، حامد کرزی را که بعداً به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد، به ریاست دولت موقت افغانستان آوردند.

-ظهور دوباره طالبان

طالبان به رهبری ملا عمر پس از مدتی در سال 2003 دوباره سازماندهی شدند و جنگ چریکی را علیه دولت مرکزی افغانستان و نیروهای پشتیبانی امنیت بین المللی (آیساف)، که متشکل از ایالات متحده آمریکا و اکثریت کشورهای ناتو بود، آغاز کردند. این گروه با بمب گذاری‌ها در جاده‌ها، کمین و حملات چریکی در مناطق روستایی و همچنین انفجارهای انتحاری در شهرها از سال 2006 کنترل مناطق مختلف افغانستان را مجددا تصرف کردند. نیروهای ائتلاف بین المللی مجبور شدند تعداد نیروهای خود را در برابر طالبان افزایش دهند. در سال‌های 2009 تا 2011 میلادی 140 هزار سرباز تحت فرماندهی آیساف حضور داشتند که 100 هزار نفر آن‌ها سربازان آمریکایی بودند.

در همین حال ایالات متحده آمریکا در سال 2012 اعلام کرد که در دسامبر 2014 به عملیات خود در افغانستان پایان داده و نیروهای خود را خارج می‌کند. از سوی دیگر برخی منابع نزدیک به طالبان از درگذشت ملا عمر رهبر طالبان در 23 آوریل 2013 بر اثر بیماری سل در بیمارستانی در کراچی پاکستان خبر داند.

دولت باراک اوباما در 28 دسامبر 2014 بطور رسمی به ماموریت جنگی نظامیان آمریکایی در افغانستان موسوم به "آزادی پایدار" پایان داد و با خروج بیشتر نظامیان آمریکایی ماموریت "حمایت قاطع" با هدف آموزش، مشاوره و کمک به نیروهای امنیتی افغان آغاز شد. بدین ترتیب ماموریت نیروهای آیساف خاتمه یافت و کلیه مسئولیت‌های امنیتی را به دولت افغانستان منتقل شد، اما نیروهای امنیتی افغانستان در حفظ امنیت موفق نبودند و طرح عقب نشینی نیز به شکست انجامید. درگیری‌ها در این کشور ادامه داشته، طالبان به فعالیت‌های تروریستی خود ادامه دادند.

-ادامه کشتار غیرنظامیان و تلفات نظامیان آمریکا و ناتو در افغانستان

به گزارش وبسایت مستقل "icasualties.org" آمریکا که تلفات نظامیان کشور در خاورمیانه را پیگیر می‌کند از سال 2001 تا آوریل امسال 3595 تن از نیروهای ائتلاف به رهبری ایالات متحده در افغانستان کشته شده که 2451 نفر از آن‌ها آمريکايی بوده‌اند. 20 هزار 663 نظامی نیز بر اثر جراحات وارده جان خود را از دست دادند.

در همین راستا براساس گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری بین المللی و نهادهای مدنی در افغانستان، از زمان اشغال اين كشور توسط ایالات متحده در ماه اکتبر سال 2001 تاکنون هزاران غيرنظامی کشته و ده‌ها هزار تن ديگر زخمى شده‌اند.

مناطق زیادی در سراسر افغانستان صحنه درگیری میان نیروهای امنیتی افغانستان و طالبان بوده و شهرستان‌های برخی ولایات در اختیار و کنترل این گروه است. جنگ و حملات هوایی نیروهای ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا به افغانستان را می‌توان «طولانی‌ترین جنگ بدون وقفه» تاریخ ایالات‌متحده دانست. این نبرد در مقايسه با حضور ارتش سرخ شوروی در افغانستان حدودا دو برابر به طول انجاميده است. اين مداخله از حدود 19 سال پيش تاکنون پس از استراتژی جدید واشنگتن علی‌رغم تلفات سنگین نظامی، هزینه‌های سرسام آوری به اقتصاد اين كشور تحمیل کرد.

-مذاکرات صلح

اولین اقدام با هدف برقراری مذاکرات صلح بین طالبان و گروه‌های افغان در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما صورت گرفت. مقامات واشنگتن در سال‌های 2011، 2012 و 2013 چند بار به این اقدام متوسل شده، اما تمام این اقدامات ناکام ماندند.

موضوع برقراری مذاکرات صلح پس از انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا در 2017 دوباره مطرح شد. نمایندگان آمریکا و طالبان در تاریخ 25 فوریه 2019 برای مذاکرات صلح در دوحه برای نخستین بار گردهم آمدند.

زلمی خلیل‌زاد، نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور افغانستان در سپتامبر 2019 از حصول توافق بین طرفین خبر داده و اعلام کرد که منتظر تصویب این توافقنامه از سوی دونالد ترامپ بوده‌اند. در همان روزها بر اثر یک حمله تروریستی در کابل یک سرباز آمریکایی جان باخته و ترامپ بدین دلیل تصویب آن را به حالت تعویق درآورد.

مذاکرات بین نمایندگان آمریکا و طالبان در دسامبر 2019 از سرگرفته شد و با اجماع طرفین برای برقراری یک آتش‌بس فعلی با عنوان «کاهش خشونت» به پایان رسید. این مذاکرات در تاریخ 22 فوریه 2020 مجددا از سر گرفته شد. زلمی خلیلزاد، نماینده ویژه ایالات متحده برای صلح افغانستان و ملا عبدالغنی برادر، معاون سیاسی گروه طالبان 29 فوریه امسال طی مراسمی در دوحه، پایتخت قطر «توافق‌نامه صلح در افغانستان» میان آمریکا و طالبان را امضا کردند که بر اساس این توافق‌نامه مقرر شد 5 هزار زندانی طالبان از زندان‌های دولت افغانستان و یک هزار گروگان و اسیر در دست طالبان آزاد و گفت‌وگوهای بین‌الافغانی نیز آغاز شود.

گروه طالبان در دوره‌های مذاکرات و سرانجام توافق با واشنگتن در 29 فوریه امسال توانستند برخی اعضای ارشد خود را از فهرست سیاه سازمان ملل خارج و بیش از پنج هزار زندانی از جمله "400 مجرم خطرناک" خود را زندان‌های افغانستان آزاد کنند. همچنین طالبان توانست انس حقانی، بنیان گذار شبکه حقانی و معاون ملاهبت الله آخندزاده رهبر این گروه را از زندان ریاست امنیت ملی افغانستان آزاد و با خود به قطر ببرند.

سرانجام نخستین نشست مذاکرات صلح افغانستان شنبه 12 سپتامبر با حضور هیئتی از مقامات دولتی و جناح‌های مختلف افغانستان و هیئت گروه طالبان در هتل شرایتون شهر دوحه پایتخت قطر آغاز شد. این گفت‌وگوها گام بعدی پس از توافق آمریكا-طالبان درباره خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان است.

طالبان که به عنوان گروه مسلح در دوره جنگ داخلی افغانستان ظهور ‌کردند، طی 25 سال گذشته به یکی از تأثیرگذارترین بازیگران سیاسی در این کشور تبدیل شده و در حال حاضر علی‌رغم اینکه دولت افغانستان را به‌رسمیت نمی‌شناسد، با نمایندگان آن بر سر آینده این کشور مذاکره می‌کنند. طرفین در نخستین روز این مذاکرات موضوعات مورد بحث اجلاس بعدی و اصول مذاکره را تعیین کرده و یک دبیرخانه مشترک تشکیل دادند. همچنین انتظار می‌رود طرفین به منظور پایان دادن به جنگ طولانی‌مدت در افغانستان، پیرامون آتش‌بس و توافق‌نامه سیاسی بحث کنند.